چاپ بسته ‌بندی یا Packaging printing  در حدود نیمی از گردش مالی بازار جهانی صنعت چاپ را  تشکیل داده و بنابر پیش‌ بینی موسسات پژوهشی بین ‌المللی تا سال 2016 میلادی، بیش از 20 درصد رشد خواهد داشت و ارزش تولیدات این بازار به 364 میلیارد دلار خواهد رسید. البته باید به کاهش تقاضا برای چاپ کتاب، مجله، روزنامه و کاتالوگ در بازار جهانی صنعت چاپ هم اشاره شود، چرا که در این عرصه، چاپ رقابتی نفس ‌گیر با تلفن‌های همراه هوشمند، تبلت‌ها و رسانه‌های اینترنتی دارد. به بیان دیگر ظهور فناوری‌های نوین رسانه‌ای منجر به کاهش حجم و ارزش تولیدات چاپی در بازار جهانی نشر و رسانه شده است. 

اما از این حرف‌ها که بگذریم، بایستی با قدرت گفت که چاپ هنوز هم زنده است و با توجه به گردش مالی آن در بازار جهانی بسته‌ بندی روز به روز نه تنها تقاضا برای آن افزایش می‌یابد، بلکه اغلب فناوری‌های جدید چاپ متناسب با نیاز بازار بسته‌ بندی طراحی و تولید می‌شوند و جالبتر این که بنا بر پژوهش موسسه بریتانیایی ONS در سال 2010، صنعت چاپ در میان صنایع مختلف این کشور، از نظر ایجاد ارزش افزوده ناخالص یا Added Gross Value رتبه دوم را کسب کرده است. 

بدون شک توسعه راهبردی صنعت چاپ از جمله مهمترین عوامل توسعه اقتصادی در این کشور و سایر قدرت‌های اقتصادی نوظهور مانند چین، هند و برزیل بوده است. آیا می‌توان نقش صنایع چاپ و بسته ‌بندی کشورهای ژاپن، چین، هند، تایلند، اندونزی، کره‌جنوبی، مالزی، ترکیه، امارات، عربستان و حتی ویتنام را در توسعه صنعتی و اقتصادی آنها طی سال‌های اخیر نادیده گرفت؟ چرا که بخش مهمی از ملاحظات برندهای بین‌ المللی و حتی ملی برای سرمایه ‌گذاری در یک کشور و هم‌ ردیف با ثبات سیاسی و اقتصادی، توانایی‌های بازار چاپ و بسته ‌بندی محلی برای تامین بسته‌ بندی کالاهای تولیدی است. ویژگی مهمی که به وضوح در کشورهای همسایه ما قابل مشاهده است. از سوی دیگر به واسطه بحران‌های مالی اروپا و آمریکا، آمارها نشان می‌دهند که تا سال 2016 حجم و ارزش بازار محصولات چاپی کشورهای آسیایی رو به افزایش و اروپای غربی و آمریکای شمالی رو به کاهش است.

ترکیه، امارات، عربستان و اما ایران

وضعیت تولیدات چاپی در منطقه خاورمیانه علی‌رغم بروز تنش و بحران‌های سیاسی، طی سال‌های اخیر در برخی کشورها روندی افزایشی داشته است. ترکیه، امارات و عربستان پا به پای گسترش سرمایه‌گذاری‌های خارجی و داخلی در صنایع مختلف توانسته‌اند به خوبی ناوگان صنعت چاپ خود را (به ویژه در بخش چاپ بسته ‌بندی) مدرن و به ‌روزرسانی کنند. تا جایی که نه تنها نیازهای خود را مرتفع ساخته‌ اند، بلکه حجم بیشتر تولیدات خود را به سایر کشورهای خاورمیانه و حتی آفریقا و اروپا صادر می‌کنند.

اما در ایران وضعیت متفاوت است. سایه سنگین تحریم‌های بین‌المللی طی 8 سال اخیر، روند توسعه این صنعت را مختل ساخته و نوسان شدید نرخ ارز بسیاری از سرمایه ‌گذاران را برای توسعه کسب و کار و خرید فناوری‌های جدید زمین ‌گیر کرده است. روزگاری که دلار 1000 تومان و کمتر از آن بود، چاپخان ‌داران ایرانی توانایی خرید فناوری‌های چند میلیون دلاری را نداشتند، چه برسد به امروز با دلار 3000 تومانی و مشکلات خرید غیرمستقیم و واسطه‌ ای با حداقل 20 درصد افزایش قیمت.

افت سفارشات چاپی در همه چاپخانه‌ها، حتی در چاپخانه‌های بسته ‌بندی طی دو سال اخیر چشمگیر بود. در تابستان 1392 چاپخانه‌های مختلف بسته‌ بندی انعطاف ‌پذیر، لیبل، جعبه‌های مقوایی، کارتن، قوطی‌های فلزی و چاپ صنعتی با رکود نسبی مواجه بوده اند.

ناگفته نماند که شرایط دشوار خریدهای خارجی و افزایش قیمت دلار در برخی موارد منجر به بازگشت برخی سفارشات خارجی به چاپخانه‌های داخل شد. حتی معدود تولیدکنندگانی هم هستند که ترجیح می‌دهند مواد اولیه تولیدی خود را برای کسب سود بیشتر ارزی، به بازارهای چاپ و بسته‌ بندی خارجی عرضه کنند که همین اقدام منجر به افزایش 30 درصدی قیمت این محصولات در بازار داخلی شده است. 

هر چند ریشه این مشکلات را بایستی از ابعاد گوناگون و در سال‌های قبل جستجو کرد، ولی در این بین نباید نقش منفعلانه متولی صنعت چاپ را در بروز و ظهور این مشکلات طی سال‌های اخیر نادیده گرفت. متاسفانه سال‌هاست که صنایع تفکیک ‌ناپذیر چاپ و بسته‌ بندی در ایران فاقد برنامه توسعه راهبردی هستند و این سوء تدبیر به واسطه تنوع زیرساخت این صنایع، صدمات جبران ‌ناپذیری بر اقتصاد سایر صنایع منتفع از خدمات آنها وارد ساخته است. توسعه ناموزون و فاقد رویکرد راهبردی در صنعت چاپ و به ویژه در حوزه چاپ بسته‌ بندی، تولیدکنندگان داخلی را در انتخاب بسته ‌بندی‌های مطلوب و استاندارد محدود ساخته است. نتیجه این کمبود و نارسایی در بازارهای داخلی و خارجی نمایان شده و منجر به کاهش اقبال برندهای ایرانی در بازارهای بین ‌المللی، حتی در کشورهای عراق و افغانستان در کنار برندهای ترکیه می‌شود.

برای نمونه، در صنعت چاپ ایران در حالی صحبت از چاپخانه‌های لیبل می‌شود که کل ظرفیت تولید واحدهای رول کم عرض کشورمان برابر با یک چاپخانه ترکیه ‌ای است. در بازار تولید جعبه‌ های مقوایی و بسته‌ بندی‌های انعطاف ‌پذیر هم روندی رو به رشد نداشته ‌ایم. به بیان دیگر توسعه فناوری‌ها در بازار چاپ بسته‌ بندی ایران و کیفیت و کمیت تولیدات در این بازار، به هیچ وجه با میزان و تنوع تقاضا همخوانی ندارد و جای بسیاری از فناوری‌های جدید در ایران خالی است.

میانگین واردات سالیانه 400 میلیون دلاری انواع محصولات چاپی به کشور طی سال‌های1386 تا 1391- که البته اغلب آنها با بهایی کمتر از ارزش واقعی ثبت سفارش شده‌اند-  مؤید این نکته است که سرمایه ‌گذاری‌های فعلی در بخش چاپ بسته ‌بندی ایران به دلایل گوناگون - که می‌تواند موضوع یک یا چند مقاله و سمینار باشد-  جوابگوی حجم قابل توجهی از سفارشات چاپی مورد نیاز واحدهای صنعتی نیست. علی‌رغم این که برخی از مدیران صنعت چاپ، سرمایه‌گذاری فناوری‌های پیشرفته در ایران را فاقد توجیه اقتصادی می‌دانند، بایستی گفت که با توجه به نیازهای مخاطبان و مشتریان، تامین امکانات صنعت چاپ مبتنی بر فن‌آوری‌ های پیشرفته، ضروری است. وقتی عربستان و ترکیه در سال گذشته به ترتیب 320 و 130 میلیون دلار محصولات چاپی به ایران صادر کرده‌اند، بایستی چاپخانه ‌داران ایرانی در برنامه‌ ریزی‌های خود تجدید نظر کنند. نگاهی به نوع و حجم واردات محصولات چاپ بسته‌ بندی به ایران طی سال‌های اخیر، بهترین شاخص برای انتخاب بازارهای جدید سرمایه‌ گذاری و فرصت‌های مغفول مانده است. 

ضرورت مطالعه بازار و نیازهای صنعت پیش از سرمایه‌گذاری

با توجه به آنچه گفته شد و با بررسی سرمایه‌گذاری‌های 5 سال اخیر در صنعت چاپ و مقایسه آن با نیازهای بازار، بایستی اذعان داشت که بخش عمده سرمایه‌ گذاری برای خرید فناوری‌های نو و دست دوم بدون پشتوانه مطالعاتی نیازسنجی و امکان‌سنجی طرح بوده و از همین رو در حالی که در برخی حوزه‌ها تقاضای کمی و کیفی مشتریان داخلی بی‌جواب مانده، در بخش دیگر واحدهای چاپ، روی به رقابت‌های غیر حرفه‌ای آورده‌اند. بی‌تردید مطالعه بازار و شناخت فرصت‌های سرمایه ‌گذاری مغفول مانده- که کم هم نیستند- می‌تواند موفقیت سرمایه ‌گذاری در این صنعت، به ویژه در حوزه چاپ بسته ‌بندی را که روز به روز تقاضای مشتریان افزایش می‌یابد، تضمین کند.

در شرایط فعلی که تحریم‌های بین‌المللی امکان هرگونه فعالیت اقتصادی بین‌ المللی را کند ساخته، ضرورت توجه به این مهم مضاعف شده و نقش نهادهای صنفی و دولتی مرتبط را در ارایه مشاوره و راهکار به مدیرانی که به شدت با مسایل حاشیه‌ای تولید درگیر هستند، برجسته می‌سازد.

البته بایستی آن روی سکه را هم دید و به این نکته توجه داشت که اگر این تحریم‌ها و محدودیت‌های سرمایه‌ گذاری در کشورمان وجود نداشت، تاکنون حداقل ده شرکت اروپایی وارد رقابت با واحدهای داخلی شده بودند. بخش فناوری‌های تبدیلی بسته‌ بندی‌های انعطاف‌پذیر، تولید فیلم‌های پلیمری، تولید مواد مصرفی مقوایی اسپتیک، تولید جعبه‌های مقوایی لوکس، تولید ظروف پلاستیکی لوکس، تولید انواع لیبل و برچسب، تولید مقوا و... از جمله زمینه‌های مورد علاقه سرمایه ‌گذاران خارجی در ایران است. بنابراین تحریم‌ها را می‌توان در عین تهدید و محدودیت، یک فرصت برای کسب آمادگی دانست. تردیدی نیست که در سال‌های آینده و با رفع تحریم‌ها، شاهد حضور شرکت‌های خارجی بسیاری در بازار چاپ بسته بندی ایران خواهیم بود.